بِسْمِ ٱللَّٰهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ
Həmd ancaq Allahadır, Ona həmd edir, Ondan yardım və məğfirət diləyirik. Nəfslərimizin şərindən və pis əməllərimizdən Allaha sığınırıq. Allah kimi hidayətə yönəltmişsə, onu heç kəs azdıra bilməz, kimi də azdırmışsa, heç kəs onu hidayətə yönəldə bilməz. Mən şəhadət edirəm ki, Allahdan başqa ibadətə layiq məbud yoxdur, O, təkdir, şəriki də yoxdur və şəhadət edirəm ki, Muhəmməd Onun qulu və elçisidir.
Məzhəb sözünün ərəb dilində lüğəti mənası “gedilən yol” deməkdir.[1] Bu sözün şəriətdə daşıdığı mənaya gəldikdə isə şəriət alimləri (fəqihlər) “məzhəb” dedikdə bu və ya digər islam aliminin fiqhi rəylərinin və ictihadlarının məcmusunu başa düşürlər.[2] Bu alimlərin hər biri öz məzhəbinin qurucusu sayılır. Zaman keçdikcə məzhəblər bəzi amillərin təsiri altında tədricən yayılır, ya da müəyyən səbəblərə görə unudulurdu. Məzhəbin yayılmasında əsas amil tələbələrin öz müəllimlərinin – məzhəbin banisi sayılan imamların tədrislərinin təbliği üçün göstərdikləri səydir. Məzhəb imamının çıxartdığı bütün dini hökmlərin onun tələbələri tərəfindən qələmə alınması və irəli sürdüyü rəylərin əsaslarının və metodlarının geniş tətbiqi məzhəblərin həyatda qalmasına və yayılmasına gətirib çıxaran əsas amillərdir. Bununla əlaqədar olaraq Leys ibn Sad, Davud əz-Zahiri, İbn Cərir ət-Tabəri, İbn Xuzeymə kimi bir çox görkəmli islam aliminin məzhəbi unudulmuş və yoxa çıxmışdır. İmam əş-Şafii (Allah ona rəhmət etsin) demişdir: “Leys (ibn Sad) Malikdən[3] daha elmli idi, lakin Leysin tələbələri onun elminə və bu elmin yayılmasına lazımi diqqəti göstərmədilər”.[4]
Beləliklə, məzhəb – mötəbər islam aliminin qurduğu hüquq (fiqh) məktəbidir ki, bu məktəbin müxtəlif şəriət məsələləri ilə bağlı öz əsasları, qaydaları və hökmləri mövcuddur. Bu gün İslam aləmində ən çox yayılmış dörd əsas sünni məzhəbi vardır:
- Hənəfi məzhəbi – əsası imam Əbu Hənifə[5] (Allah ona rəhmət etsin) tərəfindən qoyulmuşdur;
- Maliki məzhəbi – əsası imam Malik[6] (Allah ona rəhmət etsin) tərəfindən qoyulmuşdur;
- Şafii məzhəbi – əsası imam əş-Şafii[7] (Allah ona rəhmət etsin) tərəfindən qoyulmuşdur;
- Hənbəli məzhəbi – əsası imam Əhməd ibn Hənbəl[8] (Allah ona rəhmət etsin) tərəfindən qoyulmuşdur.
Maraqlıdır ki, yuxarıda adları çəkilən məzhəb imamları biri digərinin müəllimi və ya tələbəsi olmuş və bir-birlərini yaxından tanımışlar. Bu onu göstərir ki, sözügedən məzhəblər müxtəlif əqidəyə malik olan və bir-birləri ilə düşmənçilik edən dini firqələr deyildi. Beləliklə, məzhəblərin yaranmasında əsas məqsəd həm fiqh elminin öyrənilməsinin asanlaşdırılmasından, həm də Quran və Sünnədə bilavasitə dəlili olmayan məsələlərin digər şəri əsaslara söykənərək izah edilməsindən ibarət idi. O ki qaldı Quran və Sünnədə birbaşa dəlili mövcud olan məsələlərə, məzhəblər arasında bu məsələlərin hökmləri ilə bağlı heç bir fikir ayrılığı yoxdur.[9] Buna görə də məzhəblər arasında Quran və Sünnə ilə birbaşa isbat edilən – gündəlik beş vaxt namazın qılınması, namaz üçün dəstəmazın alınması və birçox başqa əsas şəriət məsələləri ilə bağlı heç bir ixtilaf yoxdur.[10]
Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq məzhəblər anlayışını aşağıdakı kimi formalaşdırmaq olar:
- Məzhəblər – İslam hüququnun başa düşülməsini və praktikada tətbiqini asanlaşdırmaq üçün yaradılmış fiqh məktəbləridir. Bu məktəblərin hədəfi İslam əqidəsi ilə bağlı olan məsələlər deyil. Belə ki, dörd məzhəbin baniləri və ilk imamları əqidə məsələlərində əsasən eyni mövqedə dayanmış və vahid Əhli Sünnə əqidəsinə sahib olmuşlar. Onların əksəriyyəti fərqli məzhəblərə mənsub olsalar da, vahid Əhli Sünnə əqidəsini açıqlayan bir çox əsəri qələmə almışlar. Bilmək lazımdır ki, məhz əqidə məsələlərindəki ixtilaflar müsəlmanların bir-birilərilə düşmənçilik edən firqələrə parçalanmasına səbəb olmuş və vahid müsəlman icmasını zəiflətmişdir. Bəzi hüquqi (fiqhi) mövzulardakı fikir ayrılıqları isə hətta səhabələrin vaxtında belə mövcud olsa da, bu ixtilaflar müsəlmanların parçalanmasına gətirib çıxarmamışdır.
- Bütün məzhəb baniləri və onların yolu ilə gedən ilk imamlar öz fətvalarında əvvəla Quran və Sünnədə olan dəlillərə istinad edirdilər. İrəli sürdükləri rəyə zidd olan bir dəlil ilə qarşılaşdıqlarında öz rəyini tərk edir və Peyğəmbərin (Ona Allahın salavatı və salamı olsun) sözünə tabe olurdular. Buna görə də onlar belə deyərdilər: “Əgər hansısa hədis səhihdirsə, mənim məzhəbim də odur”.[11]
Təəssüflər olsun ki, məzhəblərlə bağlı yanlış anlamalar və ifratçılıq da mövcuddur. Bu ifratçılıqları və yanlış mövqeləri aşağıdakı kimi sıralamaq olar:
- Məzhəb baniləri və onların yolu ilə gedən ilk imamlar heç kəsdən məhz onların məzhəblərinə tabe olmağı tələb etmir və onların məzhəbinə tabe olmayanlarla düşmənçilik etmirdilər. Əksinə, onlar öz məzhəblərinin insanlara zorla qəbul etdirilməsinə və müsəlmanları başqa məzhəbin və ya alimin rəyinə tabe olmaq azadlığından məhrum olunmalarına qəti şəkildə qarşı çıxırdılar. Belə ki, xəlifə Mənsur imam Malikdən “Muvatta” əsərini və onun içindəki hökmləri dövlətin qanunlar məcəlləsi kimi təqdim edilməsini istədikdə imam Malik (Allah ona rəhmət etsin) buna etiraz edərək belə demişdir: “Ola bilsin ki, bəzi insanlar mənim eşitmədiyim və kitabımda qeyd etmədiyim dəlillərə malik olsunlar”.[12]
Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, sonrakı nəsillər digər məzhəblərin nümayəndələrini yolu azmaqda və haqq yoldan uzaqlaşmaqda ittiham edərək öz məzhəbinə tabe olmağı yeganə haqq yol kimi təqdim etməyə başladılar. Bu cür yanaşmanın nəticəsində onlar bir-birinin arxasında namaz qılmağı qadağan edir və bunu başqa məzhəbdən olan imamın arxasında qılınan namazın batil olması və ya ən azı bəyənilməyən bir əməl olması ilə izah edirdilər. Vəziyyət elə bir səviyyəyə çatmışdı ki, fanatik təəssübkeşliklə məzhəblərə tabe olan sonrakı nəsillər başqa məzhəbin nümayəndəsinə qız vermək və ya qız almağı qəti şəkildə qadağan edirdilər.[13] Şübhə yoxdur ki, Peyğəmbərin (Ona Allahın salavatı və salamı olsun) səhabələri, məzhəblərin əsasını qoyan imamlar və onların ilk ardıcılları bu cür təəssübkeşlikdən və ifratdan uzaq olmuşlar.
- Məzhəblər mövzusundakı digər ifratçılıq – məzhəblərin tamamilə inkar edilməsi, onların rəyi ilə mütləq əməl etməyin qınanması, hətta fiqhi məsələlərin məzhəb kitablarından öyrənilməsinin qadağan olunmasıdır. Əvvəlki mövqe yanlış olduğu kimi bu yanaşma da xətalıdır. Unutmamalıyıq ki, bu ümmətin bir çox alimləri özlərini dörd məzhəbdən birinə nisbət etmiş, mənsub olduqları məzhəb üzrə ixtisaslaşmış və buna rəğmən mötəbər alimlərdən heç birisi buna görə onları tənbeh etməmişdir. Bundan başqa İslam fiqhi öyrənən hər kəsə məlumdur ki, bu və ya digər məzhəbin fiqhə aid əsərlərini öyrənmədən İslam fiqhinin dərindən mənimsənilməsi mümkün deyil. Buna görə də hər hansı bir məzhəbə tabe olmaq və ya onu öyrənmək tənqid ediləcək hərəkət deyil. Əslində tənqid olunacaq əməl hər hansı bir məzhəbin Quran və Sünnəyə tay tutulması və bələliklə, onun mütləq və danılmaz həqiqət kimi qəbul edilməsidir. Şeyx əl-Albani (Allah ona rəhmət etsin) deyirdi: “Bizim dəvətimizdə hər hansı məzhəbi Quran və Sünnənin yerinə qoymaq, ixtilaflı məsələlərdə və yaxud yeni hökmlər verərkən Quran və Sünnəyə məhəl qoymadan məzhəbə əsaslanmaq yolverilməzdir”.[14]
- Məzhəblərlə əlaqədar digər bir ifratçılıq – məzhəblər arasında bir-birinə zidd olan bütün rəylərin eyni dərəcədə düzgün hesab edilməsi və mütləq həqiqət kimi qəbul olunmasıdır. Bu mövqenin tərəfdarları aşağıdakı uydurma hədisi dəlil gətirirlər: “Ümmətimdə olan ixtilaflar rəhmətdir”.[15] Bu yanaşma bu və ya digər məzhəbin mənsublarına imkan verir ki, onlar istədikləri məzhəbin və ya alimin rəyini, hətta bu rəy Quran və Sünnəyə açıq şəkildə zidd olsa da, nəfsi istəklərinə uyğun olaraq seçmiş olsunlar. Birinci halda Quran və Sünnə əvəzinə hər hansı bir məzhəb əsas kimi qəbul edilirsə, bu halda insanın nəfsi istəkləri və şəxsi maraqları əsas kimi götürülür. Əlbəttə, mötəbər İslam alimlərinin Quran və Sünnəyə istinadən yanlış da olsa, çıxardıqları hökmlərə hörmətlə yanaşmaq lazımdır. Lakin bu o demək deyil ki, birdən artıq həqiqət ola bilər və konkret bir məsələ üzrə müxtəlif rəyləri seçən kəslər eyni dərəcədə haqlı hesab edilə bilərlər. İmam Malik (Allah ona rəhmət etsin) deyirdi: “Yalnız bir həqiqət var. İki bir-birinə zidd olan fikir necə eynilə düzgün ola bilər?!”[16]
İmam əl-Muzəni (Allah ona rəhmət etsin) deyirdi: “Allah Elçisinin (Ona Allahın salavatı və salamı olsun) səhabələri bir neçə fiqhi məsələ üzrə fikir ayrılığına düşmüş və onların hər biri öz rəyini doğru, qarşı tərəfin rəyini isə xətalı hesab etmişdir. Buna görə də, onların hər biri qarşı tərəfin rəyini öyrənir və öz dəlilləri əsasında ona rəddiyə verirdi. Əgər bu rəylərdən hər biri düzgün olsaydı, onlar bunu etməzdilər”.[17]
Bu səbəbdən mötəbər İslam alimləri Quran və Sünnədəki dəlillər yerinə, insanların nəfsi istəklərinə görə asanlaşdırılmış rəylərin seçilməsinə üstünlük verilməsini qınayardılar. İmam Süleyman ət-Teymi (Allah ona rəhmət etsin) deyərdi: “Əgər sən alimlərin bütün asanlaşdırılmış (nəfs üçün rahat olan) rəylərini seçsən, bütün şərləri özündə toplamış olacaqsan”. İbn Abdul-Bərr S bu sözləri şərh edərkən belə demişdir: “Bu, alimlərin yekdil rəyidir və bununla bağlı heç bir fikir ayrılığı yoxdur”.
Uca Allahdan müsəlmanları haqq üzərində birləşdirməsini, onları dində ifrata və təfritə varmaqdan qorumasını diləyirik. Peyğəmbərimiz Muhammədə (Ona Allahın salavatı və salamı olsun), onun ailəsinə, səhabələrinə və pak zövcələrinə Allahın salavat və salamı olsun!
[1] İbn Mənzur “Lisanul-Ərəb” 1/394.
[2] əl-Xattab “Məvahib əl-Cəlil li Şərh Muxtəsər əl-Xalləl” 1/24.
[3] Burada Maliki məzhəbinin banisi imam Malik ibn Ənəs (Allah ona rəhmət etsin) nəzərdə tutulur. İmam əş-Şafii ilk dövrlərdə Mədinə şəhərində imam Malikdən dərs almış, Misirə köçdükdən sonra təhsilini Leys ibn Sadın yanında davam etdirmişdir. Beləliklə, bu iki alimin hər biri imam əş-Şafiinin müəllimi olmuş və o, onların hər ikisini şəxsən tanımışdır. Uca Allah onların hamısına rəhm etsin.
[4] əz-Zəhəbi “Tarixul-İslam” 1/308.
[5] İmam Numan ibn Sabit (hicri 80-150) – daha çox Əbu Hənifə kimi tanınmışdır. Bağdad şəhərində doğulmuş, yaşamış və vəfat etmişdir. İbn Kəsir (Allah ona rəhmət etsin) deyirdi: “İmam Əbu Hənifə Numan ibn Sabit – İraqın fəqihi, görkəmli alimi olmuş və onun elminə bir çox alimlər müraciət etmişdir. Dörd məzhəbdən birinin əsası onun tərəfindən qoyulmuşdur”. (İbn Kəsir “əl-Bidayə vən-Nihayə” 10/107).
[6] İmam Malik ibn Ənəs (hicri 95-179). Mədinə şəhərində doğulmuş, yaşamış və vəfat etmişdir. İmam əş-Şafii (Allah ona rəhmət etsin) onun haqqında belə deyirdi: “Söhbət alimlərdən gedirsə Malik, onlar arasında parlayan bir ulduzdur. Elə bir kəs yoxdur ki, ona Malik qədər minnət borcum olsun”. (əl-Qazali “İhyə Ulum əd-Din” 1/27).
[7] İmam Muhamməd ibn İdris əş-Şafii (hicri 150-204). Fələstində Qəzzada dünyaya gəlmişdir. Daha sonra Məkkəyə köçmüş və Məkkə və Mədinə alimlərinin yanında elm almışdır. Bir müddət sonra o, Misirdə məskunlaşmış və orada vəfat etmişdir. İmam Yəhya ibn Səid əl-Kattan (Allah ona rəhmət etsin) onun haqqında belə deyirdi: “Mən əş-Şafii qədər ağıllı və dinini yaxşı bilən birisini görməmişəm. Mən hər namazımda onun üçün ayrıca dua edirəm”. (İbn Həcər “Təhzib ət-Təhzib” 9/27).
[8] İmam Əhməd ibn Hənbəl (hicri 162-241). Bağdad şəhərində dünyaya gəlmiş və orada vəfat etmişdir. O, bir çox görkəmli şəriət alimindən və mühəddislərdən elm almış və bunun üçün tez-tez səfərə çıxmışdır. İmam Əhməd (Allah ona rəhmət etsin) çoxsaylı hədisləri müxtəlif ləfzlərlə və isnadlarla əzbərləyərək əsasən böyük hədis alimi kimi tanınmışdır. Onun müəllimi olan imam əş-Şafii (Allah ona rəhmət etsin) belə deyərdi: “İraqdan çıxarkən geridə Əhməd ibn Hənbəldən daha elmli, təqvalı və alicənab birisini tərk etmədim”. (İbn Kəsir “əl-Bidayə vən-Nihayə” 10/335).
[9] İstisna hal kimi Sünnədən bu və ya digər dəlilin məzhəb imamının əlinə keçməməsi mümkündür. Yaxud o, hədisi bilmiş lakin bildiyi halda onu səhvən zəif və ya başqa bir hədislə nəsx edilmiş hesab etmişdir. Bir alimin səhih hədisin mənası ilə razılaşmamasının bir sıra başqa səbəbləri də var. Bu mövzu ilə bağlı daha geniş məlumat üçün İbn Teymiyyənin “Məcmuu-Fətava” əsərində “Raful-Mələm anil-Əimməl-Əaləm” (20/232-247) adlı kitabına nəzər sala bilərsiniz.
[10] əl-Aşkar “əl-Mədxal iləş-Şəria val-Fiqhul-İslami” səh. 153.
[11] Bu söz imam Əbu Hənifəyə (İbn Abidin “əl-Haşiyə” 1/63) və imam əş-Şafiiyə (ən-Nəvəvi “əl-Məcmu” 1/163) məxsusdur. Həmçinin buna oxşar sözləri digər imamlar da demişlər.
İmam Malik (Allah ona rəhmət etsin) deyirdi: “Mən səhv edə bilən adi insanam. Onun üçün mənim sözlərimi Quran və Sünnə ilə tutuşdurun. Əgər onlarla uyğun olduğunu görsəniz, onu məndən qəbul edin. Əgər onlar Quran və Sünnə ilə uyğun gəlməzsə, mənim sözlərimi tərk edin”. (İbn Abdul-Bərr “əl-Cami” 2/32).
İmam Əhməd (Allah ona rəhmət etsin) deyirdi: “Məni, Maliki, əş-Şafiini, Əvzaini və əs-Sovrini kor-koranə təqlid etmə! Sən də onların elm aldığı mənbədən elm al!” (İbn əl-Qeyyim “əl-İlam” 2/302).
[12] İbn Kəsir “Şərh İxtisar Ulumul-Hədis”, səh. 31.
[13] əl-Albani “Sıfat Salət ən-Nəbiy”, səh. 58.
[14] əl-Albani “Sıfat Salət ən-Nəbiy”, səh. 61.
[15] Şeyx əl-Albani (Allah ona rəhmət etsin) bu hədislə bağlı belə demişdir: “Əvvəla, bu hədis səhih deyil. Sözügedən hədis heç bir əsası olmayan uydurma hədisdir”. Böyük alim əs-Subki bu hədislə bağlı belə demişdir: “Mən bu hədisi nə səhih hədislər arasında, nə də zəif və uydurma hədislər arasında tapa bilmədim”. Bu hədisin sadəcə aşağıdakı ləfzləri mövcuddur: “Mənim səhabələrim arasındakı ixtilaflar sizin üçün rəhmətdir” və “Mənim səhabələrim göydəki ulduzlar kimidir. Onlardan hər hansı birinin ardınca getsəniz yolu tapacaqsınız”. Bu hədislərdən heç biri səhih deyil. Birinci hədis zəifdir, ikinci isə uydurmadır. Mən bu hədislərin halını “Zəif və uydurma hədislər toplusu” adlı kitabımda 58, 59 və 61 saylı hədislərin şərhində ətraflı şəkildə açıqlamışam. İkincisi, zəif olması ilə yanaşı, sözügedən hədis Müqəddəs Qurana açıq şəkildə ziddir. Belə ki, fikir ayrılığını qadağan edən və vəhdətə dəvət edən çoxsaylı ayələr mövcuddur…(onlardan) Uca Allahın aşağıdakı ayəsidir: “Bir-birinizlə çəkişməyin və ixtilaf etməyin! Yoxsa zəifləyər və taqətdən düşərsiniz” (əl-Ənfal, 46)”. (əl-Albani “Sıfat əs-Salət ən-Nəbiy”, səh. 53).
[16] İbn Abdul-Bərr “Cami Bəyanul-İlm” 2/82, 88-89.
[17] İbn Abdul-Bərr “Cami Bəyanul-İlm” 2/81-82.
Hazırladı: Ramin Mütəllim